STATUA TRÓJCY ŚWIĘTEJ
Rys ikonograficzny
Z punktu widzenia ikonograficznego omawiana statua jest określana jako Tron Łaski. Pod tym pojęciem rozumie się w sztuce takie przedstawienie, w którym Bóg Ojciec, trzyma w dłoniach swego Syna ukrzyżowanego. Duch Święty jest ukazywany w postaci gołębicy umieszczanej najczęściej nad krucyfiksem. Termin „Tron Łaski” wprowadził Franz Xaver Kraus, używając niemieckiego słowa „Gnadestuhl”, co zostało przetłumaczone na angielski jako „Throne of Mercy” (Później używano „Throne of Grace”) . Takie przedstawienie ikonograficzne Trójcy Przenajświętsze jako Tronu Łaski ma głębokie korzenie biblijne. Tekst o znaczeniu źródłowym pochodzi z Listu do Hebrajczyków 4, 16: „Przybliżmy się więc z ufnością do tronu łaski, abyśmy otrzymali miłosierdzie i znaleźli łaskę dla [uzyskania] pomocy w stosownej chwili” W tekście łacinskim wystepuje tu termin „thronus gratiae” . Zanim jednak doszło do ukazywania Trójcy Przenajświętszej w sztuce sakralnej minęło prawie 1000 lat. Z pierwszych wieków chrześcijaństwa nie mamy żadnego wizerunku tego fundamentalnego dogmatu wiary. Później zaś na wyrażenie rzeczywistość trzech Osób Boskich posługiwano się symbolami (trójkąt równoboczny, koło itd.) Dopiero w X w zaczęto przedstawiać Trójcę Świętą jako trzy identyczne osoby lub trzy sylwetki głów . W kształtowaniu się Tronu Łaski znaczną rolę odegrała chrystologia łacińska, która w XI i XII w. pogłębiła rozważania nad życiem człowieka dźwigającego krzyż tak jak Chrystus. Stąd w XII w. Jest bardzo żywa tradycja adoracji cierpień Chrystusa. Kościół wprowadził do swych przedstawień Trójcy Świętej sposób ukazywania Syna Bożego przybitego do krzyża . Przyjmuje się, że pierwsze przedstawienie Tronu Łaski znajduje się w Mszale kościoła Montaure (diecezja Evreux k/Paryża). Jest to ilustracja tekstu rozpoczynającego kanon mszalny: Te igitur… (Ojcze nieskończenie dobry…). Litera „T” stanowi krzyż Chrystusa, który podtrzymuje Bóg Ojciec . Takie ukazanie Trójjednego Boga używane w tym mszale i innych służyło zobrazowaniu sensu Modlitwy Eucharystycznej ukazującej miłość Boga Ojca zbawiającego świat przez krzyż Syna w Duchu Świętym . Około 1200 r. Powstało podobne przedstawienie Trójcy Świętej, gdzie Bóg Ojciec trzyma już nie poziomą belkę krucyfiksu, ale rozpostarte ręce Chrystusa zdjętego z krzyża. Jest to forma pośrednia między wczesnym Tronem Łaski a tzw. Pietas Domini, gdzie Bóg ukazuje ciało swego syna po zdjęciu z krzyża, a nad nimi Duch Święty w postaci gołębicy . Wspomniane wyobrażenia Trójcy Świętej wyrażają tę samą prawdę; Bóg objawia publicznie, że w Chrystusie pojednał świat ze sobą, zbawił ludzi .
Najbardziej znane przedstawienia Tronu Łaski w Europie zawiera m. in.:
– Mszał z Montaure, (Biblioteka Miejska, Rouen) ,
– Biblia księcia Berry z Francji, XIV w. ( karta iluminowanego rękopisu w Muzeum Brytyjskim w Londynie) ,
– miniatura z godzinek, Michelino da Besozzo, 1400 r.,
– obraz Trójcy Przenajświętszej w glorii aniołów, Łukasz Cranoch, przełom XV i XVI w.,
– obraz Trójcy Świętej w kościele Santa Maria Novella we Florencji, wyk. Massaccio, 1427 r.,
– miniatura z księgi bractwa św. Sebastiana, 1503 r.,
– portal kościoła św. Anny w Annabergu, 1512 ,
– obraz Wszystkich Świętych Albrechta Durera z Tronem Łaski pośrodku (Wiedeń)
W Polsce Tron Łaski prezentuje m. in.::
– tympanon portalu kościoła Świętego Krzyża we Wrocławiu, po 1300 r.
– obraz temperowy na desce, ze Świerzawy, ok. 1360 r. (Muzeum Diecezjalne we Wrocławiu) ,
– Madonna Szafkowa z Pomorza znajdująca się w Muzeum Cluny w Paryżu, 2 poł. XIV w. Po otwarciu figury znajduje się rzeźba Tronu Łaski ,
– Madonna Szafkowa z Klonówki (ostatnia ćwierć XIV w.) i z Lubiszewa (1 cwierć XV w.) znajdujące się w Muzeum diecezjalnym w Pelplinie ;
– Madonna Szafkowa w Sejnach , 1 poł. XV w., Wizerunek koronowany przez kard. Stefana Wyszyńskiego w 1975 r. z udziałem kard. Karola Wojtyły,
– rzeźba Tronu Łaski w katedrze krakowskiej z 1467 r.,
– figura Trójcy Przenajświętszej w Sierpcu, pocz. XVI w. ,
– Obraz olejny z Dębna, pow. Brzesko, 1520 r., (Muzeum Narodowe w Krakowie) ,
– Obraz malowany na desce z Drohiczyna, 1 poł. XVII w. (zakrystia katedry) ,
Cudowna Statua Trójcy Przenajświętszej z Prostyni pochodzi właśnie z tego kręgu ikonograficznego. Na to, że jest gotycką rzeźbą wskazują następujące cechy: rysunek szat zbliżony do tzw. stylu łamanego ale już przekształconego i uproszczonego przez łyżkowate cięcia szaty, typ gotycki przedstawienia frontalnego, wydrążona rzeźba odwrocia, wykonanie figury Boga Ojca z jednego kloca klinowanego . Przedstawienie Trójcy Świętej jako Tronu Łaski jest charakterystyczne dla gotyku .
Znaczenie cudownej Statuy
Zdjęcie Trójcy Przenajświętszej w Prostyni – zdjęcie z 1953 roku
Wizerunek Trójcy Przenajświętszej w Prostyni jest otaczany szczególnym kultem. W dokumentach dotyczących parafii, gdy jest mowa o statui jest dodawane stwierdzenme, że słynie ona cudami. Występuje to zarówno w najstarszych inwentarzach jak i w dokumentach z XX w. Przykładem tego jest list ks. bpa Ignacego Świrskiego, ordynariusza siedleckiego do papieża Pawła VI. Tak więc sanktuarium prostyńskie jest nierozerwalnie związane z cudowną statuą, przed którą od wieków dokonują się uzdrowienia. Przed tym wizerunkiem Trójcy Przenajświętszej od wieków modlili się pielgrzymi, wśród nich Królowa Bona Sforza . Ukazywanie Trójjedynego Boga w postaci Troniu Łaski przemawia żywo do wiernych i formuje ich pobożność. Świadczy o tym list kard. Stefana Wyszyńskiego do jednego z księży, gdzie Prymas Tysiąclecia wyznaje, że jego duchowość trynitarna ma swoje korzenie w sanktuarium Trójcy Świętej w Prostyni. Ks. bp Wacław Skomorucha, sufragan siedlecki, jeszcze jako dziecko pielgrzymował do tego miejsca wraz ze swymi rodzicami. Tak wspomina te chwile:
„O odpuście Św. Trójcy w Prostyni, o dużej liczbie przychodzących tam pielgrzymów słyszałem jako dziecko od swojej matki. Jeden raz moi rodzice, udając się na odpust do Prostyni, zabrali mnie ze sobą. (…) Z moją matką obeszłem na kolanach główny ołtarz. Matka tez opowiadała mi o czczonej statule Św. Trójcy znajdującej się w wielkim ołtarzu, o łaskach tu otrzymywanych, o zawieszonych wotach” .
Znakiem promieniowania kultu jest też fakt, że inne parafie zamawiały do swych kościołów i kapliczek figury Tronu Łaski wzorowane na prostyńskiej statui. Przykładem tego jest rzeźba w głównym ołtarzu kościoła w Maciejowicach, wykonana w 1903 r. przez artystę rzeźbiarza Panasiuka z Warszawy. Obraz prostyńskiego Tronu Łaski umieszczono również w kaplicy w Rytelach Święckich. Figury Trójcy Świętej choć w mniejszych rozmiarach znajdują się w kapliczkach przydrożnych np. w Kosowie Lackim czy Rokitnie. W wielu domach prywatnych nie tylko w Polsce, ale również poza jej granicami znajdują się wizerunki Trójjedynego Boga, pochodzące z Prostyni. W dziejach sanktuarium cudowna statua była narażona na zniszczenie. W latach potopu szwedzkiego a także podczas działań wojennych w sierpniu 1944 r., gdy kościół znalazł się w ogniu walk niemiecko – rosyjskich. Niemcy podjęli wtedy decyzję o zburzeniu świątyni co też wykonali 19 sierpnia. Jednak na dwie godziny przed wykonaniem tego rozkazu udało się ocalić cudowną statuę. Ks. Tadeusz Borowy, który był świadkiem tych wydarzeń wspomina, że mieszkańców okolicznych wiosek Niemcy przetransportowali w okolice Małkini. W tej grupie był ks. Ludwik Warpechowski. Podczas rannego apelu wywiązała się następująca wymiana zdań między oficerem niemieckim a ks. Werpechowskim:
„Czy wiesz, że kościół w Prostyni będzie zburzony? – Nie wiem- odpowiedział ksiądz. – Czy chciałby ksiądz coś wartościowego zabrać z kościoła? – Tak, szczególnie Statuę Trójcy Przenajświętszej – odparł ksiądz Warpechowski. – to dostanie ksiądz do dyspozycji samochód ciężarowy i dwóch żołnierzy do pomocy i zabierzecie co się da” .
W ten sposób cudownie ocalała Statua Trójcy Przenajświętszej. Ks. Warpechowski zawiózł ją do kościoła parafialnego do Ostrowi Mazowieckiej. Stamtąd 10 IV 1946 została przewieziona do Prostyni i uroczyście wprowadzona do tymczasowej kaplicy wybudowanej po zburzeniu świątyni Kiedy już zbudowano nowy kościół, w dniu jego pobłogosławienia 13. 06. 1954 r. procesjonalnie wniesiono cudowną statuę do świątyni, gdzie do dziś znajduje się w ołtarzu głównym. Podczas odpustów pielgrzymi obchodzą na kolanach ołtarz, prosząc o potrzebne łaski. W ten sposób otaczając kultem cudowną statuę wierni zwracają się do Trójcy Przenajświętszej zgodnie z tym co jest zawarte w nauce Kościoła Katolickiego, że czcząc widzialny znak nadprzyrodzonej rzeczywistości (figurę, obraz), czcimy Boga, który jest przez dany symbol ukazany.
W latach 90 – tych XX wieku, coraz częściej pojawia się pragnienie wiernych, aby cudowna statua Trójcy Przenajświętszej w Prostyni dostąpiła koronacji koronami papieskimi, tak jak to jest w przypadku obrazów Matki Bożej czy świętych (św. Józef Kaliski). To pragnienie wielu osób duchownych i świeckich, wyraził w swym liście ks. bp Wacław Skomorucha pisząc:
„Obecnie, kiedy kraj cieszy się wolnością, należałoby ożywić kult Trójcy Św. w Prostyni przez koronację cudownej statui” .
Treść ikonograficzna
Bóg Ojciec
Z rozwojem studiów nad Starym Testamentem zaczęto przedstawiać Boga Ojca przeważnie na tronie. Ukazywano Go hieratycznie, z pietyzmem i powagą jako osobę starszą, doświadczoną, lecz bez ujemnych dla wieku starczego właściwości. Często w ikonografii Trójcy Świętej Syn siedzi po prawicy Ojca (sedet ad dextram Patris) a nad Nimi Duch Święty. W omawianej statui Ojciec ukazuje Syna frontalnie. Ten schemat przedstawienia zaczerpnięto ze sztuki bizantyjskiej przedstawiającej Matkę Bożą na tronie z Dzieciątkiem Jezus na kolanach przed sobą, pokazującą wiernym swego Syna . W przypadku Tronu Łaski ukazany jest majestat Boga co podkreśla zajęcie miejsca na tronie, bogate szaty i korona w formie tiary. Bóg jest przedstawiony jako Monarcha świata. Ma to swe korzenie w księdze proroka Izajasza, który pisze: „Ujrzałem Pana siedzącego na tronie, a tren jego szat wypełniał świątynię” (Iz 6, 1), aniołowie zaś śpiewali Bogu : „Święty, Święty, Święty…”. Stąd też przy tronie łaski pojawiają się czasem napisy: „Sanctus, Sanctus, Sanctus…” . Ten sposób ukazania Boga Ojca określany jest mianem: „Maiestas Patris” .
Syn Boży
Pierwotnie krzyż Zbawiciela był w formie litery „T”, nawiązując tym samym do swego pierwowzoru z kanonu mszalnego „Te igitur clementissimae Pater…” (Współczesne tłumaczenie: ” Ojcze nieskończenie dobry…”). Przedstawienie Chrystusa ukrzyżowanego, którego krucyfiks podtrzymuje Ojciec Niebieski ma swe źródło w Piśmie Świętym, które było wnikliwie studiowane w średniowieczu, ze zwróceniem uwagi na aspekty trynitarne . W ikonografii Tronu Łaski opisującej przedstawienie Jezusa Chrystusa nawiązuje się do Listu św. Pawła Apostoła do Rzymian 3, 25: „Jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę mocą Jego krwi”. W oryginale tego fragmentu występuje greckie słowo „hilasterion” oznaczające miejsce, obecności Boga wśród swego ludu, które każdego roku arcykapłan skrapiał krwią zwierzęcia ofiarnego w Dniu Pojednania (Wj 25, 22; Kpł 16, 2; Hbr 9, 5; Por KKK433). Gdy św. Paweł mówił o Jezusie, że jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę oznacza to, że w Jego człowieczeństwie „Bóg pojednał ze sobą świat” (2 Kor 5, 19). Jedynie Mesjasz mógł zgładzić grzech (Ps 51, 12) a nie dano ludziom pod niebem żadnego innego imienia, w którym moglibyśmy być zbawieni (Dz 4, 12) . W prostyńskim Tronie Łaski ukazującym te tajemnice widzimy jak Bóg Ojciec nie tylko podtrzymuje swego Syna ale dotyka od dołu także Jego ran w dłoniach, a krew z nich spływa w ręce Ojca. To wskazuje na fakt, że zbawienie dokonuje się przez Jezusa Chrystusa mocą Jego krwi bo „bez wylania krwi nie ma odpuszczenia grzechów” (Hbr 9, 22). Krzyż jest znakiem i narzędziem zbawienia, czego figurą był miedziany wąż na pustyni za czasów Mojżesza. Gdy plaga jadowitych zwierząt dziesiątkowała Izraelitów na pustyni, kto zwrócił swój wzrok na miedzianego węża zostawał uzdrowiony (Lb 21, 6 – 9; J 3, 14) . Podobnie w Tronie Łaski Bóg Ojciec ukazuje Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego – Zbawiciela. Z takiego przedstawienia relacji między Osobami Trójcy Świętej wynika, że w dziele zbawienia główna inicjatywa należy do Boga Ojca, który z miłości zbawia ludzi przez Syna. Odkupienie uzyskane ofiarą krzyżową Chrystusa jest wyłącznym darem Boga . Znakiem życia wiecznego w niebie wysłużonego przez Jezusa, jest rana na Jego prawym boku . Wyżej opisane przedstawienie Syna Bożego określa się tytułem: „Passio Christi”.
Duch Święty
W ikonografii takie ukazanie Trzeciej Osoby Boskiej nawiązuje do chrztu Chrystusa w Jordanie, kiedy to objawiła się cała Trójca Święta: ” A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły się Mu niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębicę i przychodzącego na Niego. A głos z nieba mówił to jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie” (Mt 3, 16 – 17). Chociaż w ikonografii Trzeciej Osoby Boskiej były różne przedstawienia to najczęściej występuje postać gołębicy . Promienie wokół głowy gołębicy symbolizują owoce darów Ducha Świętego: „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie” (Gal 5, 22 – 23). Gołębica jest ukazana w locie, z rozpostartymi skrzydłami wzbija się ku górze. Ten obraz nawiązuje do pierwszej karty Pisma Świętego, gdzie czytamy, że Duch Boży unosił się nad wodami, dosłownie „trzepotał skrzydłami”(Rdz 1, 2) Tak więc Duch Święty, który od Ojca i Syna pochodzi, prowadzi Lud Boży do Domu Ojca od chwili stworzenia. Czyni to przez miłość, która „rozlana jest w sercach naszych przed Ducha” (Rz 5,5).
Podsumowanie
Tron Łaski ukazuje biblijny obraz Trójcy Przenajświętszej w myśl słów: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy kto w Niego wierzy, nie zginął ale miał życie wieczne” (J 3, 16). Taka interpretacja wynika również z treści kanonu mszalnego „Te igitur” (Ojcze nieskończenie dobry) do którego zobrazowania on posłużył.
Opis Statuy
Trójca Święta przedstawiona jest w zwartej kompozycji rzeźbiarskiej.
Bóg Ojciec – postać centralna, największa, siedzi na tronie w pozie hieratycznej ubrany w płaszcz królewski koloru złotego z granatowym podbiciem i suknię koloru amarantowego, pod szyją widać srebrną koszulę. Jego oblicze dostojne z długim siwym zarostem okalają długie siwe włosy,
Na głowie postaci Boga Ojca jest metalowa tiara wyzłocona galwanicznie zawierająca kamienie szlachetne różnych kolorów. Została ona nałożona na małą drewnianą koronę, stanowiącą jedność z opisywaną figurą . Nogi obute w spiczaste ciżmy koloru czarnego. Tron ma podział trójdzielny, wyścielony jest poduszką z pomponami na rogach (widoczne po obu stronach postaci).
Figura Boga Ojca ma wymiary 125 x 80 cm. Jest wykonana z jednego kloca klinowanego. Szaty bogato rzeźbione, są liczne wywinięcia i łamane płaszczyzny. Płaszcz jest pozłocony płatkowym złotem dukatowym a koszula posrebrzana. Połacie szat pozłacanych bez rozwinięcia, wymiary; 20 x 22 cm, 40 x 20 cm, 60 x 60 cm. Wymiary wywinięcia szaty posrebrzonej; 40 x 30 cm, 50 x 40 cm (koszula). Jedna poła płaszcza Boga Ojca udrapowana fałdami ułożona jest na Jego kolanach i spada ku dołowi. Stanowi ona tło dla postaci Chrystusa przybitego do krzyża który podtrzymuje Ojciec dotykając palcami przebitych dłoni Syna.
Krzyż jest w kształcie litery „T”. W czasie potopu szwedzkiego krucyfiks uległ częściowemu zniszczeniu, lecz ubytki uzupełniono w XVIII w. Nad belką pionową znajduje się tabliczka, na której widnieją rzeźbione litery INRI. (Wcześniejsza tabliczka została dodana najprawdopodobniej po potopie szwedzkim. Różniła się ona znacznie od całej kompozycji statuy, w związku z tym artysta plastyk p. Stanisław Juszczak wykonał nową tabliczkę przy okazji konserwacji figury w 1985 r. ). Ciało Chrystusa wyprostowane, głowa o długich włosach pochylona nieco ku prawemu ramieniu, podbródek z lekkim zarostem oparty o klatkę piersiową. Głowa opleciona jest bardzo obszerną koroną cierniową, a na jej szczycie umieszczone są trzy trójdzielne promienie (korona i promienie pozłacane). Nogi Chrystusa przebite gwoździem, prawa spoczywa na lewej. Skromne perizonium złocone przepasuje biodra postaci. Rzeźba Zbawiciela ma wymiary 83 x 71 cm (rozpiętość krzyża).
Nad krzyżem na tabliczce znajduje się gołąbek (postać Ducha Świętego), skrzydła nieco uniesione, wyraźnie zaznaczone pióra. Jest on koloru srebrnego. Główka wzniesiona do góry, dzióbek wyciągnięty w stronę Boga Ojca; szyję otacza aureola złocistych promieni. Sprawia to wrażenie, że Duch Święty łączy Osobę Boga Ojca i Syna Bożego w jedną całość.
Rzeźba jest wykonana z drewna lipowego. Współczesne elementy metalowe prostyńskiego Tronu Łaski, prawdopodobnie nie pochodzą z gotyku . Być może tiara, korona cierniowa i gołębica w ciągu wieków mogły być zastępowane nowymi. Już na pierwszy rzut oka można stwierdzić duże podobieństwo prostyńskego Tronu Łaski do późnogotyckich rzeźb Wita Stwosza. Szczególnie postać Chrystusa, z podkreśleniem korony cierniowej przypomina postać Zbawiciela na krzyżu z Kościoła Mariackiego w Krakowie. Podobnie rysy twarzy Ojca, udrapowanie szat, buty sugerują podobieństwo do rzeźb z jego warsztatu. Nie przeczy temu czas powstania rzeźby.