HISTORIA PARAFII I SANKTUARIUM
Prostyń – to wieś położona w odległości ok. 2 km od rzeki Bug po jego lewej stronie, znana szeroko w Polsce jako słynne sanktuarium Trójcy Przenajświętszej i świętej Anny.
Wieś Prostyń jest bardzo starą miejscowością, od najdawniejszych czasów była własnością Prostyńskich, szlachty średniozamożnej. Wojny szwedzkie doprowadziły ich do upadku. Ostatni z rodu Prostyńskich – Baltazar – sprzedał swoją część w roku 1660 i przeniósł się do Biercza pod Przemyślem. Suchodolscy zgromadzili po nich fortuny i utworzyli folwark, którego byli dziedzicami przeszło sto pięćdziesiąt lat. Krótki czas Prostyń była w posiadaniu Kudelskich, od nich wieś nabył Kazimierz Łagiewnicki, zmarły na początku dziewiętnastego stulecia. Ostatni właściciel – Stanisław Nikutowicz rozparcelował dobra w 1881 roku pomiędzy włościan.
Jak wskazują kroniki już w 1344 roku był wybudowany drewniany kościół filialny parafii Kosów Lacki, a na utrzymanie osoby duchownej funduszów dostarczali mieszkańcy. Z tego kościoła wg tradycji zachował się do chwili obecnej drewniany krzyż z wyobrażeniem Chrystusa Ukrzyżowanego naturalnej wielkości.
Rozgłos Prostyni przyniosło wydarzenie z 1510 roku, gdy to w uroczystość Trójcy Przenajświętszej miejscowa wieśniaczka, Małgorzata Błażkowa miała widzenie św. Anny, która wyraziła życzenie, aby na wzgórzu wybudowano kościół pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej, a w miejscu Jej objawienia kapliczkę. Prostyńscy, właściciele miejscowych dóbr wybudowali dwa kościoły: ku czci Trójcy Przenajświętszej i ku czci św. Anny. Oni również poprosili biskupa łuckiego Pawła Aligmunta Holszańskiego o erygowanie parafii w Prostyni. Erekcja parafii nastąpiła 15 czerwca 1511 roku.
Prawdopodobnie biskup Holszański przy tej okazji podarował kościołowi największy zabytek zachowany do naszych czasów, piękną późnogotycką figurę Trójcy Przenajświętszej. Ma ona 125 cm wysokości, wyrzeźbiona jest w drzewie lipowym. Przedstawia majestatyczną, piękną postać Boga Ojca siedzącego na tronie, który rękoma podtrzymuje krzyż z postacią Ukrzyżowanego Zbawiciela, a nad krzyżem unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. Cała figura symbolizuje tron łaski. Jest bardzo prawdopodobne, że wyszła z kręgu Wita Stwosza.
Kościoły prostyńskie konsekrował w 1543 roku biskup łucki Jerzy Falczewski. Do Prostyni napływali liczni wierni ze wszystkich zakątków Polski, a szczególnie z diecezji łuckiej, płockiej, poznańskiej i wileńskiej. W starej „Księdze Łask” można spotkać pielgrzymów z Białegostoku, Lublina, Poznania i innych miejsc.
W 1547 roku przybyła w pielgrzymce królowa Bona, żona Zygmunta Starego. Modliła się długo w świątyniach i złożyła w ofierze bogate aparaty liturgiczne. Prostyń znalazła się na jednej z najstarszych map ziem polskich – na mapie Wacława Grodeckiego z 1596 roku.
Sława cudownego miejsca była wielka, skoro w 1552 roku napadli na Prostyń Tatarzy. Złupili wówczas świątynie i zabrali do niewoli kilkunastu mieszkańców wioski. W marcu 1657 roku napadli znów Szwedzi i obrabowali oba kościoły. W kościele św. Anny zabili ks. Marcina Rybińskiego, wikariusza parafii a potem podpalili ten kościół. Świątynię odbudował w 1750 Barnaba Suchodolski, miejscowy dziedzic.
W 1799 roku rozebrany został kościół Trójcy Przenajświętszej. Parafianie i pątnicy przystąpili do wznoszenia nowej, murowanej świątyni. Prace rozpoczęto w dniu 2 marca 1802 roku. Nabożeństwa odbywały się w kościele św. Anny.
Nowa świątynia w stanie surowym została wybudowana pod koniec 1808 roku. W dniu 5 lipca 1812 roku w świątynię uderzył piorun i spłonął dach i wieże, zostały tylko mury. Z powodu nieszczęść, które spadły na kraj, nie przystąpiono do odbudowy. Prace ruszyły dopiero w 1857 roku dzięki ofiarom pątników. Szczególnie do odbudowy przyczyniła się Konstancja Ciecierska, dziedziczka dóbr Mordy, która ofiarowała 12 tysięcy rubli, na ówczesne czasy kwotę znaczną.
Sytuacja polityczna na ziemiach zaboru rosyjskiego w drugiej połowie XIX wieku sprawiła, że rola sanktuarium w Prostyni jako ośrodka religijno – narodowego stale rosła. Po klęsce Powstania Styczniowego i ukazach carskich kasujących diecezję podlaską i przepisujących unitów na prawosławie, odpusty w Prostyni gromadziły wielotysięczne tłumy pielgrzymów, wśród których pod pozorem handlu kozami ukrywali się unici. Stan ten trwał do 1905 roku, kiedy to car wydał ukaz o wolności religijnej.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, wierni znów licznie ruszyli do Prostyni. Na uroczystości odpustowe w 1919 roku przybyło ponad 30 tysięcy pielgrzymów. Stan taki trwał przez wszystkie lata międzywojenne.
Sytuacja polityczna na ziemiach zaboru rosyjskiego w drugiej połowie XIX wieku sprawiła, że rola sanktuarium w Prostyni jako ośrodka religijno – narodowego stale rosła. Po klęsce Powstania Styczniowego i ukazach carskich kasujących diecezję podlaską i przepisujących unitów na prawosławie, odpusty w Prostyni gromadziły wielotysięczne tłumy pielgrzymów, wśród których pod pozorem handlu kozami ukrywali się unici. Stan ten trwał do 1905 roku, kiedy to car wydał ukaz o wolności religijnej.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, wierni znów licznie ruszyli do Prostyni. Na uroczystości odpustowe w 1919 roku przybyło ponad 30 tysięcy pielgrzymów. Stan taki trwał przez wszystkie lata międzywojenne.
W czasie II wojny światowej na terenie parafii, w Treblince powstał obóz zagłady, w którym Niemcy zamordowali około 800 000 Żydów. W pobliżu obozu zagłady zlokalizowany był karny obóz pracy, w którym zginęło około 15 000 więźniów. Dnia 19 lipca 1944 roku wycofujący się Niemcy wysadzili w powietrze kościół. Przed zniszczeniem kościoła Niemcy pozwolili ks. Ludwikowi Warpechowskiemu, wikariuszowi parafii, wynieść ze świątyni cenniejsze zabytki. W pierwszym rzędzie wyniesiono cudowną figurę Trójcy Przenajświętszej.
Po wojnie, dnia 19 stycznia 1945 roku został mianowany proboszczem ks. Józef Ruciński, który z olbrzymią energią przystąpił do odbudowy świątyni. Obecny kosciół wybudowany w 1954. W dniu 26 lipca 1946 roku przystąpiono do naprawy i oczyszczania fundamentów świątyni i na nich zaczęto wznosić nowe mury. Projektantem świątyni był prof. Bohdan Pniewski, plany wykonał architekt Jerzy Kowarski, pracami kierował inż. Antoni Szeciłło a duszą budowy był ks. Józef Rucińcki. W uroczystość Trójcy Przenajświętszej, dnia 13 czerwca 1954 roku poświęcił świątynię ks. dr Ignacy Świrski, biskup siedlecki czyli podlaski. On też uroczyście wprowadził do świątyni cudowną figurę z dotychczasowej drewnianej kaplicy.
